روایت دسته اولی از ماجرای آزاد سازی خرمشهر
مفسرین نظامی جهان نیز با مشاهده «دژهای مستحکم و مواضع دفاعی ارتش عراق» در شهر، آن را به «استالینگراد» تشبیه کرده بودند. اما چه شد که این «استالینگراد صدام حسین» در طول 24 ساعت فرو ریخت و به دست رزمندگان جمهوری اسلامی افتاد؟ شهری که ارتش عراق برای تصرف آن 35 روز با تمام قوا جنگیده بود.
سوم خرداد سال 1361 یادآور یکی از حماسی ترین روزهای تاریخ ایران در 200 سال گذشته است. در فاصله این دو قرن به جز »آزادسازی خونین شهر» هیچگاه پیش نیامده است که شهری از مام وطن جدا شده و با استفاده از قدرت نظامی به دامن آن برگشته باشد. فتح خرمشهر را «اسطورۀ مقاومت و پیروزی» جمهوری اسلامی ایران در جنگ با عراق دانسته‌اند و صدام حسین تصرف آن را «کلید دروازه بصره» اعلام کرده بود. مفسرین نظامی جهان نیز با مشاهده «دژهای مستحکم و مواضع دفاعی ارتش عراق» در شهر، آن را به «استالینگراد» تشبیه کرده بودند. اما چه شد که این «استالینگراد صدام حسین» در طول 24 ساعت فرو ریخت و به دست رزمندگان جمهوری اسلامی افتاد؟ شهری که ارتش عراق برای تصرف آن 35 روز با تمام قوا جنگیده بود. یکی از دلایل مهم این پیروزی به نوع ابتکارات و تاکتیک‌های اتخاذ شده در عملیات بر می‌گردد. اینکه این تاکتیک‌ها چه بوده‌اند و نیروهای عمل کننده چگونه عمل کرده‌اند، در واقع رویکردی است ماهیت‌شناسانه و تحلیلی نظامی بر واکاوی عملیات بیت‌المقدس. در ادامه به سیر تحولات جنگ از پایان عملیات فتح المبین که به آزادسازی سرزمین های اشغالی غرب شوش و دزفول انجامید تا پایان عملیات بیت المقدس که منجر به آزادسازی خرمشهر شد به اشاره کوتاهی می‌کنیم و شما می‌توانید گزارش مفصل این رویداد را اینجا بخوانید.
لازم به توضیح است که مطالب مورد یادآوری عمدتا برگرفته از دفترچه و دستنوشته های شخصی و گزارش اجمالی و اولیه ای است که فرهاد درویشی در حین و پس از عملیات به عنوان راوی قرارگاه مرکزی کربلا جمع آوری کرده بودم، استخراج شده است. توضیح اینکه در آن مقطع از جنگ، مسئولیت طرح ریزی و هدایت عملیات بیت المقدس به عهده قرارگاه مرکزی کربلا بود که فرماندهی آن بصورت مشترک در اختیار شهید سپهبد صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی و سردار سرلشگر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار داشت.
زمینه‌های طرح‌ریزی و اجرای عملیات بیت‌المقدس
استراتژی آزادسازی مناطق شمالی با حضور و شرکت مؤثر نیروهای انقلابی و مردمی نتایج و دستاوردهای سیاسی و نظامی چشمگیری برای جمهوری اسلامی به ارمغان آورد. عملیات فتح المبین به عنوان دومین گام این استراتژی، در مدتی کوتاه به اهداف خود دست یافت و ناتوانی ارتش عراق را در مواجهه با وضعیت جدید جنگ بیش از گذشته نمایان ساخت. از دیگر تاثیرات پیروزی فتح المبین در مسائل کلی جنگ، افزایش توان اطلاعاتی نیروهای خودی و نیز تسلط آنان در طرح‌ریزی‌های عملیاتی بود. در مجموع، این موقعیت‌ها زمینه‌های لازم را برای انجام عملیات بیت المقدس فراهم کرد.
اهداف و جایگاه عملیات در استراتژی نظامی کشور
عملیات بیت المقدس آخرین حلقه از زنجیره استراتژی نظامی جمهوری اسلامی ایران با عنوان آزاد سازی مناطق اشغالی (در استان خوزستان) محسوب می‌شد. آنچه که جایگاه این عملیات را در استراتژی مزبور نمایان می‌ساخت، دستیابی به هدف استراتژیک خرمشهر بود.
اهداف کل عملیات از سوی قرارگاه مرکزی کربلا به شرح زیر اعلام شده بود:
1. آزادسازی شهرهای خرمشهر، هویزه و نیز پادگان حمید؛
2. آزادسازی 6000 کیلومتر مربع از سرزمینهای اشغال شده؛
3. رسیدن به مرزهای بین المللی و اتخاذ مواضع موزون پدافندی؛
4. انهدام حداقل 2 لشکر از نیروهای ارتش عراق.
تشریح کلی و عمومی منطقه نبرد
منطقه عمومی عملیات بیت المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است و به ترتیب از شمال به رودخانه کرخه نور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هورالهویزه و شط العرب منتهی میشود. زمین منطقه به خاطر وجود موانع طبیعی از چهار سمت به هم پیوسته و مستطیل شکل میباشد و همواره برای دو کشور ایران و عراق دارای ارزش استراتژیک بوده است. به همین دلیل فرماندهان نظامی عراق نسبت به پدافند این منطقه از خود حساسیت نشان میدادند و دفاع از خرمشهر را بعنوان سد دفاعی بصره می‌دانستند. علاوه براین منطقه عملیاتی بیت المقدس در مقایسه با منطقه عملیاتی، فتح المبین از ویژگی‌های آشکاری برخوردار بود: «فقدان عارضه و ناهمواری در زمین منطقه»، «گستردگی وسعت منطقه» و «موانع طبیعی مانند رودخانه کارون و کرخه» از جمله این ویژگی‌ها محسوب می‌شد. در مجموع منطقه مزبور به جز جادۀ نسبتاً مرتفع اهواز خرمشهر، فاقد عارضۀ حساس دیگری جهت پدافند بود. در نتیجه زمین منطقه به دلیل مسطح بودن برای مانور زرهی مناسب بود، اما برای حرکت نیروهای پیاده بدلیل وجود دید و قرار گرفتن آنها در معرض تیر مستقیم مناسب نبود. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالته اهواز خرمشهر، شهر هویزه، رودخانه کارون، رودخانۀ شط العرب و رودخانه کرخه نور میشود.
وضعیت عمومی و کلی ارتش عراق در منطقه نبرد
ارتش عراق مسؤولیت کلی منطقه را به عهدۀ سپاه سوم خود گذاشته بود. سپاه مزبور لشکر 6 زرهی را در جنوب کرخه نور در امتداد رودخانه و حدفاصل هویزه تا جفیر و لشکر 5 مکانیزه را در جنوب رودخانه کرخه نور، از غرب اهواز تا روستای سیدعبود و لشکر 11 پیاده را از روستای سیدعبود تا خرمشهر آرایش داده بود. ماموریت دفاع از خرمشهر نیز به عهده این لشکر بود. همچنین لشکر 15 نیز مسؤولیت غرب اروند را به عهده داشت. باید متذکر شد که این یگانها قبل از شروع فعالیتهای اولیه نیروهای خودی در منطقه حضور داشتند و دشمن پس از احساس خط نسبت به اقدامات آتی نیروهای ایران، واحدهای خود را در منطقه تقویت کرد و در طول عملیات نیز یگانهای جدیدی را به منطقه درگیری آورد. بطور کلی دشمن در این عملیات دارای 8 لشکر سازمانی و نزدیک به 20 تیپ مستقل بود. برآورد دیگری نشان میدهد که دشمن 11 تیپ زرهی، 7 تیپ مکانیزه و 26 تیپ پیاده را جهت مقابله با نیروهای ایران به میدان نبرد گسیل داشته است. نیروهای دشمن از لحاظ تجهیزات استعدادی بالغ بر 1300 دستگاه تانک، 1300 دستگاه نفربر و 530 قبضه انواع توپ داشتند و از پشتیبانی گستردۀ نیروی هوایی و هوانیروز برخوردار بودند.
تشریح کلی مانور عملیات
در مباحث اولیه ای که بین طراحان عملیاتی ارتش و سپاه در مورد طرح مانور عملیات انجام شده بود دو طرح مطرح شد که نهایتا پس از بررسی های فراوان و با توجه به مقدورات نظامی طرح دوم مورد قبول همگان قرار گرفت.
طرح نخست دیدگاه طراحان نظامی ارتش جمهوری اسلامی مبنی بر اصلی قرار دادن محور جاده اهواز – خرمشهر برای تهاجم به دشمن بود. از جمله محاسنی که برای این طرح عنوان می شد، استفاده از شبکه های جاده های موجود در منطقه بود، ضمن اینکه موجب تامین جناح منطقه عملیاتی نیز می‌شد. از جمله معایب ذکر شده برای این طرح، استحکامات دشمن در منطقه بود که با پیش بینی احتمال حمله رزمندگان ایران با اتکاء به جاده اهواز خرمشهر ایجاد شده بود. در نتیجه عبور از سد دشمن بدون تلفات سنگین امکان پذیر نبود. علاوه براین با فرض عبور از خط مستحکم دشمن، دستیابی به هدف اصلی عملیات یعنی آزادسازی خرمشهر نیاز به صرف زمان طولانی و انجام عملیاتهای متعدد داشت.
طرح دوم، طرح پیشنهادی طراحان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود که تلاش اصلی عملیات بر عبور از رودخانه کارون و ضربه وارد کردن به جناح نیرو های دشمن بنا نهاده شده بود، کاهش فاصله دستیابی به عمق مواضع دشمن و ضعف پدافندی نیروهای آن در این منطقه از جمله محاسن این طرح و مشکلات عبور از رودخانه کارون و نصب پل و ضرورت سرپل گیری و توسعه سرپل از معایب آن عنوان شده بود.
با گذشت زمان که مباحث شکل عملی تری به خود می‌گرفت، دو راه کار و تلاش پیش بینی شده بارها و بارها مورد بررسی قرار گرفت و نهایتا پس از بحث‌های فراوان دربارۀ دو راهکار ارائه شده، فرماندهان ارتش نیز نسبت به پیشنهاد فرماندهان سپاه مجاب شده و مقرر شد تا تلاش اصلی عملیات از منطقه شرق کارون صورت گیرد.
سازمان رزم و ماموریت قرارگاه‌ها
قرارگاه مرکزی کربلا که به صورت مشترک توسط ارتش و سپاه سازماندهی شده بود، هدایت کلی عملیات را بر عهده داشت. قرارگاه‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا، دارای سازمان و ماموریت‌هایی به شرح ذیل بودند:
- یک: قرارگاه قدس
این قرارگاه ماموریت داشت تا در مرحلۀ اول با تهاجم به خاکریزهای مقدم دشمن در جنوب رودخانه کرخه نور و تصرف سرپل مناسب در جنوب آن، دشمن را درگیر نگه دارد.
سازمان این قرارگاه عبارت بود از:
تیپهای مستقل 31 عاشورا، 21 امام رضا(ع)، 37 نور و 41 ثارالله از سپاه.
لشکر 16 زرهی و تیپ مستقل 58 ذوالفقار از ارتش.
- دو: قرارگاه فتح
قرارگاه فتح در جبهۀ میانی ماموریت داشت تا در مرحله اول با عبور از رودخانه کارون به تصرف سرپل تا عمق جادۀ اهواز خرمشهر مبادرت کند. ماموریت این قرارگاه در مرحله دوم و سوم پیشروی به سمت مرز و با توجه به شرایط، به سمت شط العرب در شرق بصره و تامین آن بود.
سازمان این قرارگاه بشرح ذیل بود:
لشکر 92 زرهی، تیپ 47 زرهی و تیپ 55 هوابرد از ارتش؛
تیپهای مستقل 14 امام حسین(ع)، 8 نجف اشرف و 25 کربلا از سپاه.
- سه: قرارگاه نصر
قرارگاه نصر در جبهه جنوبی عملیات ماموریت داشت تا با عبور از خط رودخانه کارون و تصرف سرپل موردنظر، خرمشهر را دور زده و آن را به تصرف خود در آورد.
سازمان رزم این قرارگاه بشرح ذیل بود:
تیپهای 7 ولیعصر(عج)، 27 محمد رسول الله (ص)، 46 فجر و 22 بدر از سپاه؛
و تیپ 23 نوهد از ارتش، لشکر 21 حمزه(ع)
در مجموع نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران با دو لشکر زرهی، یک لشکر پیاده و 4 تیپ مستقل متشکل از 24 گردان زرهی و مکانیزه و 14 تا 15 گردان پیاده و سپاه پاسداران با 11 تیپ مستقل پیاده و یک تیپ زرهی به استعاد 85 تا 95 گردان پیاده در این عملیات شرکت داشتند.
شرح عملیات
عملیات رزمندگان اسلام در 55 دقیقه بامداد روز10/2/ 1361 با مرز «یا علی بن ابیطالب(ع)» در محورهای مختلف آغاز شد. شرح چگونگی پیشرفت عملیات در مراحل مختلف به قرار زیر بود:
- مرحلۀ اول عملیات
نیروهای خودی در تمام محورهای عملیات به مواضع نیروهای عراقی حمله ور شدند. اولین خبر درگیری از محور 4 قرارگاه فتح به قرارگاه کربلا رسید. تیپ 25 کربلا در ساعت 55 دقیقه بامداد درگیر شده بود. به دنبال آن خبر درگیری کلیه یگانها در محور شمال و غرب منطقه عملیاتی اعلام شد.
در محور قرارگاه قدس(شمال کرخه نور) به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، پیشروی نیروها از سرعت مناسبی برخوردار نبود و تنها تیپ بیت المقدس و تیپ ثارالله موفق به عبور از مواضع دشمن و تصرف سرپل در جنوب رودخانه کرخه نور شدند. نیروهای دو یگان مزبور به دلیل عدم پوشش جناحین، شدیداُ تحت فشار دشمن قرار داشتند. در محور قرارگاه فتح، یگانهای خودی ضمن عبور از رودخانۀ کارون به سرعت خود را به جادۀ اهواز خرمشهر رساندند و به ایجاد استحکامات پرداختند.
مسدود کردن راه عبور یگانهای دشمن و اختلال در سیستم نقل و انتقال ارتش عراق در جادۀ اهواز خرمشهر از ماموریت‌های این قرارگاه بود که به خوبی انجام شد. در محور قرارگاه نصر، یگانها به دلیل تاخیر در حرکت نیروها، وجود باتلاق در کنار جاده اهواز خرمشهر و همچنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، موفق به تصرف اهداف مورد نظر خود و الحاق با قرارگاه فتح نشدند. به همین دلیل الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و همچنین تصرف اهداف مرحلۀ اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر تامین شد. اما تا 48 ساعت بعد، برخی رخنه‌ها همچنین به قوت خود باقی بود، تا اینکه سرانجام پس از 5 روز درگیری و جنگ و گریز سرپل متصرفه از کیلومتر 68 تا کیلومتر 102 جادۀ اهواز خرمشهر تثبیت و کلیه رخنه‌ها ترمیم شد. عملیات قرارگاه قدس در شب دوم نیز ناموفق بود و نیروها مجدداً به مواضع اولیۀ خود پس از شروع عملیات بازگشتند.
- مرحلۀ دوم عملیات
در این مرحله، آزادسازی شهر خرمشهر موقتاً از دستور کار عملیات حذف و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های فتح و نصر به منظور بستن عقبۀ یگانهای دشمن و ایجاد سهولت در تصرف شهر خرمشهر از جاده به سمت خط مرزی پیشروی کند و قرارگاه قدس نیز ماموریت یافت تا بصورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه نور اقدام کرده و در صورت موفقیت به گسترش آن بپردازد. عملیات در ساعت 22:30 روز 16 / 2/ 1361 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جادۀ مرزی رسیدند اما یگانهای قرارگاه نصر با اندکی تاخیر و تحمل فشارهای دشمن، خود را به دژ مرزی رساندند و با قرارگاه فتح الحاق کردند. دشمن با مشاهدۀ جهت و سمت پیشروی رزمندگان به سوی دژ مرزی و نهایتاً بصره، بر سر دو راهی سرنوشت سازی قرار گرفت. در واقع دشمن تحت‌تاثیر تاکتیک ویژه عملیات، مجبور به اتخاذ یکی از دو تصمیم زیر بود:
1. عقب نشینی از خرمشهر و نجات یگانهای خود؛
2. پذیرش ریسک سقوط شلمچه و محاصرۀ ارتش خود در جنوب.
فرماندهان ارتش عراق راه اول را انتخاب کردند و به لشکرهای 5 و 6 دستور عقب نشینی دادند. این اقدام ارتش عراق به دو منظور صورت گرفت: اول اینکه دو یگان فوق‌الذکر از خطر محاصره و انهدام رهایی یابند و دوم اینکه زمینه‌های لازم برای تقویت هرچه بیشتر خطوط دفاعی بصره فراهم شد. این عقب نشینی از ساعات اولیه روز 18 اردیبهشت آغاز شد که به علت تعجیل، منجر به اسارت تعدادی از نیروهای عراقی و بر جای ماندن تعداد زیادی از تجهیزات و امکانات یگانهای مزبور گردید. نیروهای قرارگاه قدس بلافاصله پس از عقب نشینی دشمن به تعقیب آنان پرداختند و جادۀ اهواز خرمشهر (تا انتهای جنوب سرپل متصرفی در قرارگاه نصر) و مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه را آزاد کردند.
- مرحلۀ سوم عملیات
در این مرحله قرارگاه نصر ماموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز کند. نیروهای عمل کننده که متشکل از 4 تیپ مستقل از سپاه و دو تیپ از ارتش بودند در آخرین ساعات روز 19 / 2/ 1361 عملیات خود را آغاز کردند. حضور پرحجم نیروهای دشمن در منطقه و خستگی ناشی از عملیاتهای پی در پی موجب شد تا نیروهای خودی در این مرحله توفیق چندانی بدست نیاورند و تکرار عملیات مزبور در فردای آن شب نیز چندان مثمر ثمر نبود. بر همین اساس تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی از قرارگاه، فرصت بیشتری به یگانها داده شود و از دو تیپ 33 المهدی(عج) و امام سجاد(ع) فجر سپاه که به تازگی وارد منطقه شده بودند، استفاده شود.
- مرحلۀ چهارم عملیات
پس از استراحت مختصر یگانها و نیز پیوستن قرارگاه فجر به سازمان عمل کننده در مرحله چهارم، تصمیم گرفته شد تا قرارگاه نصر در امتداد مرز به سمت جنوب حرکت کند و ضمن مسدود کردن جاده شلمچه، خود را به رودخانه اروند (نهر خیّن) برساند.
قرارگاه فجر نیز در جناح میانی منطقه می‌بایست در امتداد نهر عرایض به سمت اروند هجوم برده و این منطقه را تصرف کند. قرارگاه فتح نیز مسؤولیت عملیات در امتداد جادۀ اهواز خرمشهر و آزادسازی خرمشهر را بر عهده داشت. این مرحله از عملیات در ساعت 22:30 مورخه 1/ 3/ 1361 آغاز شد. قرارگاه نصر توانست جاده غرب خرمشهر را در شلمچه مسدود کند و قرارگاه فجر نیز موفق شد ضمن تامین »پل نو « نیروهای خود را به کناره اروندرود برساند. اما قرارگاه فتح بدلیل هوشیاری و آمادگی فوق العاده دشمن، توفیق چندانی در تصرف اهداف مورد نظر خود نداشت.
دشمن برای خروج نیروهایش از محاصره، در اطراف »نهر عرایض « و »پل نو « و از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) پاتک‌‍های شدیدی را آغاز کرد. ولی به دلیل مقاومت یگانهای مستقر در منطقه با شکست مواجه شد. دشمن پس از این شکست، نیروهای خود را از شمال شرقی خرمشهر به داخل شهر هدایت کرد تا بلکه با توان بیشتری از شهر دفاع کند اما این حربه نیز کارساز نبود و نیروهای عراقی در اثر شکست‌های پیاپی و عقب‌نشینی‌های خفت‌بار، به کلی روحیۀ خود را از دست داده بودند و گرسنگی و تشنگی مانع از مقاومت هرچند مختصر آنها بود. در این شرایط تبلیغات یگانهای خودی و درخواست از نیروهای عراقی برای تسلیم شدن، موجب شد تا آنها چاره را در تسلیم ببینند و گروه گروه خود را به نیروهای اسلام تسلیم کنند. سرانجام خرمشهر در ساعت 11 روز 3/3/1361 به تصرف نیروهای اسلام در آمد و خط پدافندی مناسبی از طلائیه تا کوشک و شلمچه در حاشیه خطوط مرزی و نیز حاشیه شمال اروندرود برقرار شد
