حضرت مسيح (ع) در آثار مولانا

حضرت مسيح (ع) در آثار مولانا به عنوان يك پيامبر الهي مي باشد كه از او به عنوان روح الله ياد مي شود . توصيفاتي كه در « مثنوي » و « ديوان كبير » يا آثار منثور مولانا از حضرت عيسي (ع) مي‌شود عمدتاً بر مبناي آيات قرآن در مورد آن پيامبر بزرگ شكل مي گيرد . قرآن مجيد در سوره مريم وقتي خلوت گزيني حضرت مريم (س) را مطرح مي گويد اينگونه مي فرمايد : « و اذكر في الكتاب مريم اذا انتبذت من اهلها مكاناً شرقيا . فاتخذت من دونهم حجاباً فارسلنا اليها روحنا فتمثّل لها بشراً سويّاً » ، ( و در كتاب آسماني از مريم ياد كن آنگاه كه از خاندان خويش در گوشه اي شرقي كناره گرفت . و از آنان پنهان شد؛ آنگاه روح خويش [جبرئيل] را به سوي او فرستاديم كه به صورت انساني معتدل به ديده او در آمد ) ، ( مريم ، 16-17) .  همان طور كه روح خدايي در مريم دميده و او باردار شد مسيح (ع) نيز قادر است روح حيات را بر هر چيزي بدمد آنگونه كه در سورة آل عمران آمده است : « انّي اخلقُ لكم من الطين كهيئة الطير فانفخ فيه فيكونُ طيراً باذن الله »، ( من از گِل براي شما چيزي به هيئت پرنده مي سازم و درآن مي دمم و آن به اذن الهي پرنده [ اي جاندار ] مي شود .) ، (آل‌عمران ، 49) . مولانا از اين آيه برداشتي معنوي مي كند و مي گويد : پير با پيروي از عمل مسيح ، موجب زنده شدن سالك به لحاظ معنوي و در واقع مظهر اسم « محيي» خداوند مي شود . تكاپوي مولانا براي وصول به حقايق در واراي ظاهر و تبديل نبودن مس وجود به زر ، موجب مي شود كه عيسي (ع) را داراي قدرتي حيات بخش و الگوي انسانها بداند . مولانا ؛روح را به عيسي (ع) و جسم را به مريم (س) تشبيه مي كند . از نظر او آلام جسم ، يعني رنجهاي جسماني حاصل از مجاهدتهاي معنوي مانند نماز خواندن و روزه گرفتن انسان را به هدف خلقت نزديك مي سازد كه همان لقاي حق رؤيت خداوند مي باشد . اگر انسان عبادات و اذكار را انجام ندهد عيساي روح مجال رشد و بالندگي پيدا نمي كند . آنگونه كه در « فيه مافيه » مي گويد: « تن » همچو مريم است و هر يك عيسي داريم . اگر ما را درد شود عيساي ما بزايد و اگر درد نباشد عيسي هم از آن راه نهاني كه آمد باز به اصل خود پيوندد ، الّا ما محروم مانيم و از او بي بهره !

جان از درون به فاقه و طبع از برون به برگ       *     ديـو از خـودش بهيضه و جمشيد نـاشتا 

اكنــون بكن دوا كه مسيح تـو بر زميست            *    چون شد مسيح سوي فلك فوت شد دوا 

                                                                                                    ( فيه مافيه ، ص 21)

از منظر ديگر ، عيسي (ع) نمادي است از عقلانيت و خردورزي و به تعبير سنايي : « از خرد پر داشت عيسي بر فلك پرّيد او » آنگونه كه مولانا در دفتر دوم مثنوي مي گويد: « حتي مركب عيسي (ع) نيز در اثر همراهي با وي ، برخوردار از تعقل مي شود و جز و عاقلان به حساب مي آيد. »  

آن خر عيسي مزاج دل گرفت              *              در مقام عاقلان منزل گرفت

                                                                             مثنوي معنوي ، دفتر دوم ، بيت 1858

و مجال روح دركسب معرفت آنقدر زياد است كه جالينوس در مقابل تأثير نفس مسيحا عاجز است :

صد هزاران طب جالينوس بود                              *   پيش عيسي و دَمش افسوس بود

                                                                                      مثنوي ، دفتر اول ، بيت : 528

مولانا به تبعيت از سنت اسلامي ، مقام حضرت عيسي (ع) را در آسمان چهارم مي داند و نتيجه مي‌گيريد كه : روح از طريق انجام فرايض و اعمال ديني ، همچنين زهد و تهذيب نفس قادرست كه از قيود جسماني رها شود و مانند عيسي (ع) حتي پيش از مرگ جسماني به سوي آسمانها عروج بگيرد و اين شايد با « موت اختياري » هم افق باشد كه عرفا آن را شرط سلوك مي دانند و بزرگاني مانند شيخ اشراق بر اين است كه سالك تا وقتي به اين مرتبه نرسيده است نبايد ادعاي معرفت داشته باشد و مولانا نيز در مثنوی این بیت ازسنائی را آورده است :

بمير اي دوست پيش از مرگ اگر عمر ابد خواهی           *    كه ادريس از چنين مردن بهشتي گشت پيش از ما 

به تیغ عشق شو کشته که تا عمر ابد یابی  *  که از شمشیر بویحیا نشان ندهد کس از احیا

                                                                                                           سنائی؛قصیده:7

همچنين در « فيه مافيه » گويد : « و يك چيز اندر احوال آدمي ، همچنان است كه پر فرشته را آورده اند و بر دُم خر بسته اند تا باشد كه آن خر از پرتو صحبت فرشته ، فرشته گردد ، زيرا كه ممكن است او همرنگ فرشته گردد » ، ( فيه مافيه ، ص 107) 

چرخ چارم هم ز نور تو پرست         *                 حاش لله كه مقامت آخورست

تو ز چرخ و اختران هم برتري          *                 گرچه بهر مصلحت در آخوري

                                                                      مثنوي معنوي ، دفتر پنجم ، ادبيات : 2547-2548

از مهم ترين موارد اشاره مولانا به حضرت عيسي (ع) حامله شدن مريم (س) به عيسي مي باشد كه مولانا اينگونه به تصوير كشيده است :

مـريما بنگــر كه نقش مشكــلم     *           هــم هلالم هــم خيال انـدر دلم

چون خيالي در دلت آمد نشست     *        هر كجا كه مي گريزي با تو هست

جــز خيــالي عــارضيّ باطلي        *         كــو بود چون صبح كـاذب آفلي

من چو صبح صادقم از نور رب     *           كه نگردد گــرد روزم هيــچ شب

                                                                 مثنوي معنوي ، دفتر سوم ، ابيات : 3773-3776

و از ممثل شدن روح القدس بر مريم اينگونه سخن مي گويد كه استشهاد به آيات قرآني در سوره مريم است : 

آن پنــاهم من كه مخلصهات بـوذ     *                 تو اعــوذ آري و من خـود آن اعوذ

آفتي نبــود بهتـر از نــاشنــاخت      *                  تو بر يـار و نــداني عشـق بــاخت

يــار را اغيــار پنــداري همــي    *                       شــاديي را نــام بنهــادي غمــي

اين چنين نخلي كه لطف يار ماست *                  چون كه ما دزديم نخلش دار مـاست

                                                                      مثنوي معنوي ، دفتر سوم ، ابيات : 3780-3783

و در فراز ديگري پسر خدا دانستن عيسي (ع) توسط مسيحيان را اينگونه رد مي كند كه :

جهــل ترســا بين امــان انگيخته *                         ز آن خداوندي كه گشت آويخته

چون به قول اوست مصلوب جهود*                       پس مر او را امن كي تاند نمـود

                                                                                        مثنوی معنوی ؛دفتر دوم

و رهبانيت متداول در مسيحيت را نيز كه نوعي مواجهة منفعلانه با مشتهيات نفساني است رد مي كند و مي گويد :

برمــكن پـر را و دل بــركن از او    *               ز آنكه شرط اين جهاد آمد عـــدو

چون عدو نبود جهاد آمــد        *                    شهــوتت نبــود نبـــاشـد امتثـال

صبر نبود چــون نبــاشد قيل تو*                   خصم چون نبود چه حاجت حَيل تـو

هين مكن خود را خصي رهبان مشو  *         ز آنكـه عفت هست شهـوت را گرو

بي هوا نهي از هــوا ممكن نبــود  *                غــازيي بر مــردگان نتــوان نمود

                                                                      مثنوي معنوي ، دفتر پنجم ، ابيات : 578-574

مولانا در آثار خود به معجزات عيسي (ع) نيز عنايت دارد و از توان احياگري و شفاي مريضان كه قرآن نيز به آن تصريح دارد و مي فرمايد : « ... اذ تخلق من الطين كهيئة الطير باذني فتنفخُ فيها فتكونُ طيراً باذني و تُبرءُ الاكمَه و الابرص باذني و اذ تُخرج الموتي باذني ... » ، (... [ و ياد كن ] به اذن من نابيناي مادرزاد و پيس را بهبود مي بخشيدي و ياد كن كه مردگان را به اذن من زنده [از گور] بيرون مي آوردي ... ) ، ( مائده ، 110) ياد مي كند و مي گويد: « اهل معرفت هر صباح بر در صومعة مسيح جمع مي شدند جهت طلب شفا به دعاي آن حضرت »:

صومعه عيسي است خوان اهل دل       *              هان و هـان اي ، مبتلا اين در بهـل 

جمع گشتندي ز هـر اطراف خلق   *                      از ضرير و لنـگ و شلّ واهـل دلـق 

بــر در آن صــومعه عيسي صباح  *                         تــا به دم او شـان رهـاند از جُناح 

او چو فارغ گشتي از اوراد خويش   *                    چاشتگه بيرون شدي آن خوب كيش 

                                                                        مثنوي معنوي ، دفتر سوم ، ابيات : 298-301

معجزه ديگري كه مولانا به نقل از قرآن در آثارش بازگو مي كند سخن گفتن عيسي (ع) در گهواره مي‌باشد . مولانا با اقتباس از آيات 30 تا 33 سورة مريم كه مي فرمايد : « قال انّي عبدالله اتاني الكتاب وجعلني نبيّا. وجعلني مباركا اين ما كنتُ و اوصاني بالصلوة و الزكوة ما دمتُ حيّا. و بَرّاً بوالدتي و لم يجعلني جباراً شقيا . والسلامُ عليّ يوم ولدتُ و يوم اموتُ و يَوم اُبعث حيّا » ( [ نوزاد به سخن در آمد و ] گفت : من بنده خداوندم كه به من كتاب آسماني داده است و مرا پيامبر گردانيده و مرا مادام كه زنده باشم به نماز و زكات سفارش فرموده است . و نيز مرا در حق مادرم نيكوكار گردانده و مرا زورگوي سخت دل نگردانده است . و بر من در روزي كه زادم و در روزي كه درگذرم و در روزي كه زنده برانگيخته شوم درود باد ) . به معني حقيقي كمال بشري كه در شيخ صوفي متبلور شده مي‌رسد و براي پير دو معني مراد مي كند يكي شخص سالخورده و ديگري شيخ صوفيه كه شخصي محترم و مقدس مي باشد.

شيخ كه بود پيــر يعني مــو سپيـد        *         معنــي اين مــو بدان اي بــي اميد 

هست آن مــوي سيــه هستــي او    *            تــا ز هستــي اش نمــاند تاي مو 

چون كه هستي اش نماند پير اوست   *         گر سيه مو باشد او يا خود دو موست 

هست آن موي سيــه وصف بشــر  *              نيست آن مــو موي ريش و موي سر 

عيسي انـــدر لحــد بــردارد نفيـر    *                كه جــوان نــاگشته ما شيخيم و پيـر 

                                                                     مثنوي معنوي ، دفتر سوم ، ابيات : 1790 – 1794

مولانا در ابيات فوق ، پير را كسي مي داند كه هستي موهوم و پيداري خود را در پيش حق فاني ساخته است هرچند خود ظاهراً جوان باشد .

پيش هست او ببايد نيست بود           *             چيست هستي پيش او كور و كبود

                                                                           مثنوي معنوي ، دفتر اول ، بيت 518 

همچنين در اوايل مثنوي ، حكايتي را بر‌گرفته از انجيل به صورت گذرا مطرح مي كند كه عيسي (ع) جامه‌اي الوان در خمره رنگ فرو مي برد و آن را ساده و يك رنگ بيرون مي آورد . 

جامه يك رنـگ از آن خمّ صفـا          *              ساده و يك رنگ گشتي چون صبا 

نيست يك رنگي كزو خيزد ملال        *             بــل مثـال مـــاهي و آب زلال 

                                                                 مثنوي معنوي ، دفتر اول ، ابيات : 510 – 502

مقصود مولانا از طرح اين ابيات و حكايت در مثنوي طرح وحدت واقعي اديان وحياني در وراي ظاهر عقايد مي باشد كه : 

عـباراتنا شـتّي و حسنك واحد           *              و كـلّ الـي ذاك الجمال تـشير

و تكويناً تمامي هستي در پيشگاه خداوند سجده مي كنند‌ :

صد هزاران بحر و ماهي در وجود     *               سجده آرد پيش آن اكرام و جود

                                                                        مثنوي معنوي ، دفتر اول ، بيت : 505

و نهايتِ تمامي راههايي كه با صدق و اخلاص و خيرخواهي پيموده مي شود اوست كه : « الي رَبك المنتهي » ، ( نجم ، 42) 

هر دلي را صد هزاران راه باشد سوي تو    *            اين همه ره را تو پاياني ندانم كيستي؟!

در عين حال مولانا در موارد متعددي از آثارش تفوق و برتري رسول گرامي اسلام به حضرت مسيح را بيان مي كند از آن جمله در معراج رسول اكرم (ص) وقتي معراج رفتن پيامبر (ص) را با بر روي آب رفتن مسيح (ع) مقايسه مي كند مي گويد:

همچو عيسي بر سرش گيرد فرات      *                كايمني از غرقه در آب حيات

  گويد احمد گر يقينش افزون بودي     *               خود هوايش مركب و مامون بودي

 همـچو من كه بر هوا راكـب شدم        *               در شـب معراج مـستحصب شـدم

                                                                   مثنوي معنوي ، دفتر ششم ، ابيات : 1186-1188

و در ديوان شمس نيز نور پيامبر اسلام (ص) را بر هر دو جهان پرتو افشان و جلوه اي از آن نور را مسحور كننده هزار كشيش و راهب دانسته مي گويد:

شدست نـور محمد هزار شاخ هزار   *              گرفته هر دو جهان از كنار تا به كنار

اگر حجاب بدرد محمد از يك شاخ   *                  هــزار راهب و قسيس بردرد زنّــار

مولانا به صليب كشيده شدن حضرت عيسي (ع) به اعتقاد مسيحيان را نيز نقد و رد مي كند و مي‌گويد:

خويش فربه مي نمــائيم از پــي قــربان عيـد *                كآن قصاب عاشقان بس خوب و زيبا مي كشد

آن گمان ترسا برد مــؤمن نــدارد آن گمــان  *                    كــو مسيح خــويشتن را بــر چليپا مي كشد

نيست عـزرائيل را دست و رهي بــر عـاشقان*                  عاشقــان عشق را هم عشق و سـودا مي كشد 

هر يكي عاشق چو منصورند خود را مي كشند     *           غيــرعاشق وانما كي خـويش عمداً مي كشد

                                                                                                ديوان شمس؛غزل:728 

                                                                                                   الحمدلله رب العالمين