به مناسبت روز خبرنگار / علیرضا آقایی راد: توقع ما این است که حاکمیت بپذیرد، ما فرزندان این مملکت هستیم!

پرسش: آیا اساسا صحیح است که هر فردی در جامعه ایران که به حرفه خبرنگاری تعلق خاطری داشت، بدون گذراندن دوره خاصی و یا توجیه وافی و کافی، دست به خبرنگاری بزند؟ خود شما به عنوان شخصی که حرفه پرداز این حوزه محسوب می شوید، این روند را تایید می کنید؟

بحث علاقه یک چیز است و بحث استعداد، مساله دیگری است. امیدوارم دوستانی که در حال مطالعه این مصاحبه هستند، آزرده خاطر نشوند لکن این مساله را یک فعال مطبوعاتی پس از تجربه 18 ساله در این عرصه بیان می کند که یکی از اصلی ترین مشکلاتی که ما در روزنامه های خود با آن درگیر هستیم، افرادی هستند که صرفا به واسطه علاقه، رشته های دانشگاهی خبرنگاری و یا علوم ارتباطات را گذرانده اند و سپس، دچار توهمی شده اند که پس از اتمام درس، بایستی دبیری سرویس های یک تریبون مطبوعاتی را اتخاذ کنند اما متاسفانه زمانی که در عرصه روزنامه و مطبوعات شروع به فعالیت می کنند، درواقع از بدیهی ترین بخش های مطبوعات مانند گزارش نویسی، بی اطلاع اند؛ بدین معنی که هیچ ذهنیت صحیحی از فضای مطبوعات در افکار آن ها وجود ندارد. ضمن آن که فاقد نگاه درستی به این عرصه نیز می باشند؛ چراکه صرفا رشته دانشگاهی آن را گذرانده اند. بنده همیشه این مساله را به شوخی و جدی در جمع دوستانم عرض کرده‌ام که هر زمانی که از فارغ التحصیلان علوم سیاسی ما، رییس جمهور و نماینده مجلس به بار آمد، از فارغ التحصیلان روزنامه نگاری نیز روزنامه نگار حاصل خواهد شد. البته این نکات، سمبل های بارز این مساله می باشند و نمی توان آن ها را به همه فعالین، نسبت داد اما علاقه در مطبوعات ما مانند تمامی دیگر مسائل، لازم و نه کافی است. 

پرسش: یکی از بزرگترین اصول حرفه خبرنگاری، امانت و صداقت در انتقال خبر است؛ چیزی که امروزه در سراسر جوامع با چالش جدی روبرو می باشد. به نظر جنابعالی، ریشه این مساله به کجا می رسد؟ آیا این نکته که دست های زیادی به این حرفه وارد شده اند، دلیل این چالش است؟ و یا اینکه عده ای خصوصا نظام ها و دولت ها، برای رسیدن به مقاصد خود، اخبار را تغییر می دهند و یا سانسور می کنند؟

سانسور کردن یک خبر، لزوما تبدیل آن به دروغ نیست. به هرحال در هر جامعه ای، خطوط قرمزی وجود دارد که ممکن است من یا شما حتی با آن ها مخالف باشیم. اصلی ترین مشکلی که امروزه به عنوان یک فعال مطبوعاتی در این حوزه احساس می کنم، نگاه به مطبوعات و تقسیم کردن آن به خودی و غیر خودی است. به جرات می توانم بگویم امروزه نشریات در جامعه ما، خط کشی می شوند. اولین بار در تاریخ نشریات ما این اتفاق می افتد که نشریه ای که لغو مجوز شده است، همچنان چاپ می شود. همین نگاه است که باعث می شود نشریاتی که در دسته خودی قرار می گیرند، فارغ از جریان سیاسی و فارغ از نگاه سیاسی، هیچ خط قرمزی برای خود قائل نباشند. آن وقت است که درباره برادر رییس جمهور هم به طور مثال، شایعه می سازند. جای شایعه در روزنامه نیست؛ جای شایعه در رسانه و خبرگزاری نیست؛ جای شایعه در فیسبوک و اینستاگرام است. اگر خاطرتان باشد، در اوایل دولت آقای روحانی، یک دوست خارج از کشور نشین، به واسطه اینکه از فامیلی اصلی آقای روحانی اطلاع نداشت، مساله ای را مطرح کرد که دانشگاه محل تحصیل ایشان، اصلا دانشجویی به نام "حسن روحانی" نداشته است و از این امر، جعلی بودن مدرک دکتری ایشان را نتیجه گرفت. یکی از روزنامه های قدیمی و با سابقه مملکت نیز فردای این اظهارنظر فیسبوکی، سر مقاله خود را به جعلی بودن دکتری رییس جمهور اختصاص داد. چرا؟ چون خط قرمزی برای خود قائل نیست؛ زیرا از این مساله مطمئن است که حتی اگر از طرف هیئت نظارت بر مطبوعات یا هیئت ارشاد نهاد ها، لغو امتیاز شود، ارگان ها و افراد دیگری وجود دارند که از این نشریه حمایت می کنند و در نتیجه، همچنان به حیات خود ادامه خواهد داد. قطعا ریشه این بحثی که شما درباره دروغ به آن اشاره کردید، در منافع سیاسی، تلاش برای کسب قدرت و در نهایت، نترسیدن از قانون است. این روزها یکی از اصلی ترین دلایل عدم التزام برخی نشریات به قانون، این است خیال مسئولین آن ها از بابت مجوز نشریاتشان راحت است!

پرسش: آیا قطب بندی فضاهای خبری و مطبوعاتی یک جامعه را مورد قبول می دانید؟ اینکه بخش عظیمی از بودجه یک خبرگزاری یا حکم انتشار نشریه ای توقیف شده به اعتراف خودشان از نهاد های مافوق بیاید و خبرگزاری دیگری به هر دلیلی، با حداقل امکانات مالی به کار خود ادامه دهد و یا در نهایت مهر عدم فعالیت بخورد، شاعبه پولی شدن اخبار و از بین رفتن صداقت را به وجود نمی آورد؟

قطعا این شاعبه را به وجود می آورد. البته قطب بندی در رسانه های ما همیشه وجود داشته است. شما هیچ دوره ای را نمی توانید مثال بزنید که برخی از نشریات یا خبرگزاری ها به واسطه نزدیکی تفکرات خود به تفکرات دولت حاکم، مورد اقبال بیشتری واقع نشده باشند. این نگرش در تمام دولت ها و ادوار وجود داشته است اما آیا این روند، می تواند توجیهی برای خبر فروشی و خبرسازی رسانه ها یا به عبارتی دیگر دروغ پردازی آنان، صرفا به دلیل جلب توجه و یا کسب منابع مالی باشد؟ خیر! گاهی اوقات بهتر است انتقاد را از خود شروع کرده و سپس برای اصلاح خود، تلاش کنیم. آن زمان است که دیگر نیازی نیست برای اصلاح یکدیگر به کارهای دیگران سرک بکشیم. چراکه به مرور زمان، همه درصدد اصلاح خود بر می آیند و جامعه نیز اصلاح می شود. در همه دولت ها به برخی از رسانه ها توجه بیشتری می شود و این امر به هیچ عنوان، مساله‌ای پنهان و یا صحبت دیروز و امروز نیست و نمی تواند توجیهی برای زیر پا گذاشتن اخلاق رسانه ای شود.

پرسش: وضعیت سانسور خبری در کشور به چه صورت است؟ آیا اطلاعاتی که از طریق خبرگزاری های رسمی کشور به مردم می رسد، قبل از رسیدن، از فیلتر خاصی عبور داده می شود؟

به طور کلی، بحث سانسور در رسانه های تمامی جوامع البته با شدت و ضعف در برحه های زمانی مختلف، وجود دارد. امروزه به جرات می توان گفت که سانسور بسیار کمی در حوزه مطبوعات کشور رقم می خورد. دوره هایی هم بوده است که میزان این معضل، به اوج خود رسیده است. به عنوان مثال در دولت دهم، فضا به گونه ای بود که امکان انجام هیچگونه کار مطبوعاتی وجود نداشت و اگر خبرگزاری ها، سایت ها و نشریات ما در آن شرایط دوام آورده و به کار خود ادامه دادند، از غیرت و حمیت فعالین آن ها بوده است. در دوران ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، امکان پرداختن به کار رسانه ای وجود نداشت؛ چراکه به هر مساله ای، برچسب خط قرمز اعطا می شد و ما می توانستیم آمادگی این مساله را داشته باشیم که برای هرگونه مساله ای، اخطاری دریافت کنیم. به جرات می توانم بگویم که دو دولت نهم و دهم، اولین و تنها دولت هایی در کشور ما بودند که روزنامه ها حتی بابت سرویس ورزشی و ادبی نیز توبیخ می شدند. یعنی نگاه به رسانه، تا این حد سیاسی بود و خط قرمزهای بی شماری وجود داشت.  هنر، این است که بتوان بدون افتادن در چاله خودسانسوری و یا پا گذاشتن در آنسوی خط قرمز های مورد نظر حاکمیت، روی خطوط قرمز موجود در جامعه حرکت کرد و این هنر را زمانی می توان فراگرفت که در محیط عملی کار رسانه ای قرار بگیریم. درست است که بخشی از خطوط قرمز، به حق و بخشی دیگر، سخت گیری بی مورد است اما در هر صورت، مقتضای یک جامعه می باشند؛ چراکه نگاه بخشی از جامعه حکومتی ما به مطبوعات، نگاه مثبتی نیست؛ نگاهی پر از ظن و تشکیک به مطبوعات و فعالین آن هاست. گرچه بخش عمده ای از فعالین رسانه ای کشور توانسته اند علی رغم خطوط قرمز و انبوهی از سانسور ها، بر مدار صداقت، حرکت و خبر رسانی کنند.

نکته اصلی اینجاست که به محض آنکه فردی می پذیرد تا فعالیت مطبوعاتی انجام دهد، بایستی پایبندی کامل خود به قانون را رعایت کند و اگر در مرحله ای با قانونی مخالفت دارد، آن را در رسالت خبررسانی خود به مردم، دخالت ندهد و اعتراض خود را از طریق مدنی و درستی مطرح کند. امروزه در دولت آقای روحانی این فضا وجود دارد که فعالین رسانه ای بسیار متمدنانه، اعتراض های خود را اعلام دارند. در صورتیکه در دولت آقای احمدی نژاد، تنها مساله ای که از سانسور نشدن آن می توانستیم آسوده باشیم، لوگو نشریات بود! حرکت کردن بر مدار شرایط، مساله ای است که بر اساس تجربه به دست می آید و این خصلت فعالین رسانه ای ماست که در همین فضای سانسور، رسالت خود را به درستی به انجام می رسانند.

پرسش: امتیازات و امکاناتی که به خبرنگاران در خبرگزاری های مختلف داده می شود، یکسان است؟

در این حوزه، دو بحث وجود دارد؛ خبرگزاری ها و سایت های خبری. در حیطه سایت های خبری، به اعتقاد بنده امکاناتی که در اختیار یک خبرگزاری قرار می گیرد، نباید در اختیار این سایت ها نیز قرار گیرد؛ چراکه تفاوت این دو در ساده ترین مثال ممکن، ادارات دولتی و شرکت های خصوصی است. سایت خبری، درواقع یک بخش خصوصی است که بر اساس توانایی تاسیس، اداره، تهیه امکانات، جذب نیرو و پرداخت هزینه توسط فرد یا افرادی پایه ریزی و متاسفانه امروزه رشد این ها نیز بسیار بی رویه شده است. خبرگزاری ها نیز با حفظ رده بندی منطقی که میان آن ها وجود دارد، تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند؛ مگر آنکه در امکانات اعطایی توسط دولت های مختلف در بحث منابع مالی به طور مثال، تفاوت های اندکی داشته باشند که با توجه به حرفه ای بودن آن ها در انعکاس خبر، به نظر می رسد امکانات کافی را دارا باشند.

پرسش: خبرنگاری در ایران خصوصا از نیمه دوم دهه هشتاد به بعد، تبدیل به شغلی پر خطر و پر ریسک شده است؛ چراکه بسیاری از همکارانمان را در این مدت، به دلایل مختلفی در زندان ها دیده ایم. آیا به نظر شما رفتاری که با فعالین حرفه ای این حوزه در گذشته انجام شده، قابل توجیه است؟ آیا هیچگونه ضعف و مشکلی در رفتار مسئولین با پل های ارتباطی مردم و آگاهی وجود ندارد و دلیل همه اتفاقات، به خطاهای خود حرفه پردازان این حیطه باز می گردد؟

بنده اتفاقا می خواهم به این موضوع اشاره کنم که بسیار کم اتفاق افتاده است که روزنامه نگار و خبرنگاری، حال چه در نشریات چاپی، چه در خبرگزاری ها، به شخصه اشتباه حرفه ای را انجام دهد که موستوجب زندان شود. واقعیت این است که ما در جامعه ای زندگی می کنیم که پرداختن به کار مطبوعاتی، رسانه ای و خبرنگاری در فضای آن، بسیار سخت می باشد؛ چراکه در قبال رسانه، در قبال خبر و آگاهی بخشی که وظیفه همه ماست، احساس مسئولیتی حس نمی شود. امیدوارم از این حرف من، برداشت درستی شود که این وظیفه، نبایستی از جانب یک مسئول وجود داشته باشد که ما دخالت او را ببینیم. این وظیفه را خداوند با صراحت تمام به انسان داده است: « ن والقلم و ما یسطرون » ؛ « قسم به قلم و آنچه که می نویسند ». ما رسالت خود را از این نثر صریح قرآن گرفته ایم. اگر مسئولین ما به هر دلیلی با خبر رسانی که به دست ما انجام می شود و به طور مثال شفاف سازی برخی تخلفات را در پی دارد، مشکلی دارند، ایراد از ما نیست؛ چراکه ما در حال انجام وظیفه هستیم. این مساله ارتباطی با دولت های مختلف نیز ندارد. به عنوان مثال، در همین بحث فیش های نجومی اخیر، برخی از مدیرانی که اسامی آن ها فاش شده بود، درصدد تهدید روزنامه نگاران روزنامه های اصلاح طلب برآمده بودند. در حالی که تهدید در دوره آقای احمدی نژاد، تبدیل به عادتی روزانه برای فعالین مطبوعاتی شده بود! در هر صورت امیدوارم که آن دسته از مسئولینی که در برابر خبررسانی خبرنگاران، فاقد سعه صدر هستند، آن را بیابند و از آگاه شدن مردم، هراسی نداشته باشند؛ چراکه با به زندان افکندن فعالین رسانه ای کشور، نه تنها حق خود آنان پایمال، بلکه آب در آسیاب دشمن نیز ریخته می شود.

پرسش: آیا امروزه توجه لازم به خبرنگاران اعطا می شود؟ اگر این توجه لازم در رفتار ها وجود ندارد، مشکل از دولت فعلی است یا دلیل آن را در گذشته و مسائل دیگری باید جست و جو کرد؟

در پاسخ به این سوال که آیا به خبرنگار توجه می شود یا خیر، به اعتقاد بنده، خبرنگار احتیاجی به توجه، به آن معنا و مفهوم اصلی ندارد.

پرسش: منظور از توجه، فضای بازی است که در اختیار او قرار می گیرد تا به وظیفه خود بپردازد.

منظور بنده نیز دقیقا همین مساله است. خبرنگار، به فضایی باز برای فعالیت و عدم ترس از گفتن واقعیت، احتیاج دارد. گرچه گاهی برخی از خبرنگاران به عمد یا سهوا، شایعه ای را منتشر می کنند که در ادامه، از آن ها توضیحی خواسته شود اما در اکثر موارد، خبرنگار به انجام وظیفه بر اساس استاندارد های جهانی و به صورت حرفه‌ای مشغول است و خواسته دیگری جز امنیت شغلی در این حیطه ندارد. به عنوان مثال، در روزنامه های وابسته به نهاد های کشوری مانند ایران، جام جم و همشهری، خبرنگار مانند یک اداره دولتی، به استخدام در می آید و دارای بیمه می باشد. همین امور باعث می شود که عوامل این مطبوعات نیز نتوانند به راحتی شخصی را از کار کنار بگذارند اما در نشریات مستقل، به هیچ عنوان چنین سیستم و قراردادی وجود ندارد. البته در کنار امنیت شغلی، در برخی موارد امنیت قضایی نیز برای خبرنگاران وجود ندارد؛ چراکه نگاهی که به روزنامه نگار می شود، به این صورت است که او، دشمن است؛ مگر آنکه خلاف این مساله ثابت شود! و ریشه این امر را نیز تماما نباید در دولت جستجو کرد؛ زیرا ما نهاد هایی مانند قوه قضاییه، اداره اطلاعات و سپاه را داریم که هیچ دستوری از دولت نمی گیرند و پاسخگو هیچ مساله ای نیز به دولت نیستند و همین امر، باعث عدم توانایی دولت برای دخالت می شود. در دوران آقای احمدی نژاد، موارد متعددی از شکایت رییس دولت از روزنامه نگاران داشته ایم؛ در حالیکه دولت آقای روحانی، هیچگاه به بازداشت روزنامه نگاران و یا نگاه امنیتی به نشریات متوسل نشد و تنها نشریه ای که مورد شکایت دولت قرار گرفت، 9 دی بود.

در جواب این مساله شاید بهتر باشد که به بررسی توقع روزنامه نگاران و خبرنگاران از حاکمیت بپردازیم. حاکمیت، گستره وسیع تری نسبت به قوه قضاییه و نهاد های امنیتی دارد که پوشش دهنده این ها نیز می باشد. توقعی که ما فعالین رسانه از حاکمیت داریم، سعه صدر است. توقع ما این است که حاکمیت بپذیرد ما فرزندان این مملکت هستیم و اگر حرفی زده می شود، ممکن است اشتباه باشد اما هیچگاه عمدی و به قصد لطمه زدن به این مملکت نیست. ما از حاکمیت توقع داریم که با سعه صدر بیشتر و نگاهی مهربانانه به روزنامه نگاران و خبرنگاران بنگرد. ما، دشمن و یا جاسوس نیستیم؛ عوامل موصاد و سی آی اِی هم نیستیم؛ جرم ما این است که روزنامه نگاریم!

پرسش: با توجه به توضیحات سوال قبل، وضعیت امروزی خبرنگاران در ایران را چطور ارزیابی می کنید؟ جامعه خبری ما نیازمند چه تغییراتی است تا ضعف ها را برطرف کند و به جایگاه عالیه خود برسد؟

جامعه مطبوعاتی ما اعم از روزنامه نگار و خبرنگار، در وهله اول به یک خانه تکانی اساسی در تفکرات مدیران مسئول احتیاج دارد و در وهله دوم، نیاز دوباره به صحنه آمدن فعالین با سابقه ای که مدت طولانی از عمر خود را صرف مطبوعات کشور کرده اند، حس می شود. به نظر می رسد این مشکل از آنجایی نشئت بگیرد که نگاه مدیران مسئول ما، نگاهی انتفاعی و مالی است اما این فعالین، بایستی بتوانند از حق طبیعی خود برای پرداختن به شغل مورد علاقه‌شان بهره مند شوند تا به مطبوعات کشور نیز رونق بخشیده شود؛ با حفظ این مساله که جوانان نیز می توانند در کنار آن ها به فعالیت بپردازند و کسب تجربه کنند. مساله دیگری که به زعم من می تواند به کمک وضعیت رسانه-نشریات، خبرگزاری ها و سایت های خبری-بشتابد، سطح دانشکده های علوم ارتباطات و خبرنگاری دانشگاه ها می باشد. این دانشکده ها بایستی با تعداد محدودتری دانشجو و سیستمی سخت گیرانه تر، نگاه آکادمیک به این رشته ها را تغییر دهند؛ چراکه به نظر بنده، فارغ التحصیلان امروز در این رشته ها، به مراتب از کسانی که تنها چند ماهی در مطبوعات به کارآموزی مشغول بوده اند، عقب تر هستند. و نکته آخر این که، حاکمیت با آزاد تر کردن فضای مطبوعات، ترس کمتر و امنیت بیشتر را برای روزنامه نگاران و خبرنگاران این مملکت که فرزندان آن هستند، به ارمغان آورد. جمیع این عوامل، در شرایط ضعیف این روزهای روزنامه ها و سایت های خبری، می تواند تغییراتی را ایجاد کند و شرایط را بهبود بخشد.